añu 1932: Charrando en Llaviana (II) ... de Sindo'l de la Casona

El Noroeste: diario democrático independiente, AñuXXXVI Númberu 12368 (Xixón) del 29/03/1932 - fueya 6

añu 1908: Caún no suyo ... de Pachín de Melás

El Popular: diario de información, Añu VIII Númberu 2086 (Xixón) del 22/03/1908 - portada

añu 1918: "Fotografía artística" na prensa madrilana

Nuevo Mundo: revista popular ilustrada, Añu XXV Númberu 1303 (Madrid) del 27/12/1918 - fueya 19

añu 1917: Un descurso del gaiteru ... de Bergerac

Diario de la Marina : periódico oficial del apostadero de La Habana: Añu LXVIII Númberu 112 Edición de la mañana (L'Habana, Cuba) del 12/05/1907 - fueya 10

añu 1912: Miguel de Unamuno

Boletín mercantil de Puerto Rico: diario independiente de información universal, Añu 74 Númberu 109 (San Xuan, Puertu Ricu) del 08/08/1912 - portada

añu 1914: La Revancha ... de D. Hevia

Covadonga Gráfica: revista mensual ilustrada, cientifica, de curiosidades útiles y de información. Añu I Númberu 4 (Cangues d'Onís) del 01/12/1914 - fueya 4 (6)

añu 1914: Publicidá d'El Tíu Xuan (II)

Covadonga Gráfica: revista mensual ilustrada, cientifica, de curiosidades útiles y de información. Añu I Númberu 3 (Cangues d'Onís) del 01/11/1914 - fueya 19

añu 1937: Uviéu

Norte: diario nacionalsindicalista, Añu I Númberu 23 (Vitoria, Gasteiz) del 12/02/1937 - portada

En plena Guerra Civil, Francisco Franco y la so muyer visiten Gasteiz. 

Carmen Polo va a merendar al Hotel Frontón y entrevístenla.

añu 1957 (1969): El Milagru del Cura ... d'Alfredo Villa y Villa

Boletín de la Federación Española de Esperanto, 2ª Época Añu VII Númberu 40 (176) (Zaragoza) de payares/avientu de 1969 - fueyes de 9 a 17 (y fueya 3)

Cuentu en castellanu "El Milagro del Cura" de Alfredo Villa y Villa, premiáu pol RIDEA nel añu 1957.

Y escoyíu nel añu 1969 pola Federacion Española Esperantista pal Concursu de torna al esperantu.

añu 1969: Necroloxía d'Alfredo Villa y Villa

Boletín del Instituto de Estudios Asturianos: Añu XXIII Númberu 66 (Uviéu) d'abril de 1969 - última fueya

¿Qué foi del so documentáu archivu?

añu 1910: ¡El degorrio de los tomóviles! ... d'Ismael Quiroga

Asturias: Revista Ilustrada del Centro Asturiano, Añu XXVII 4ª Época Númberu 301 (Madrid) d'agostu de 1910 - fueyes 7 (139),8 (140) y 9 (141)

añu 1895: El baturizu de Suiza y Belxica

La Oceanía Española, Añu XIX Númberu 267 (Manila, Les Filipines) del 05/10/1895 - fueya 2

añu 1931: Asina se sostancien los "letígios" ... d'Elena Aragón

La voz del agro: semanario independiente, añu IV Númberu 102 (Chantada, Lugo, Galicia) del 11/01/1931 - portada

añu 1917: D. Xuan Vázquez de Mella ... de Maruxa

Asturias: revista ilustrada del centro asturiano, Añu XXXIV 4ª Época Númberu 379 (Madrid) de febreru de 1917 - fueya 12 (28)

añu 1911: La Paxarina ... de Juan Martínez Abades

El Nervión: periódico independiente, Añu XXI Númberu 7273 (Bilbao) del 23/10/1911 - portada

añu 1908: Despidida del emigrante ... de Pachín de Següencu

Boletín Mercantil de Pto. Rico: diario independiente de información universal, Añu 70 Númberu 166 (San Xuan, Puertu Ricu) del 15/07/1908 - portada

añu 1899: La Manxoya

Títulu: Manín el güérfanu

Autor: Perfecto Fernández Usatorre "Nolón" (1847-1911)

Impresu n'Uviéu nel añu 1899 (fueya 31)

Representada nel Gran Teatru de Tacón, a favor de la Sociedá Asturiana de Beneficiencia de L'Habana

añu 1908: Los quintos de La Manxoya ... de Nolón

Diario de la Marina: periódico oficial del apostadero de La Habana: Añu LXIX Númberu 214 Edición de la mañana (L'Habana, Cuba) del 08/09/1908 - fueya 9

añu 1944: País Asturiano (IV)

El Noticiero universal : diario independiente de noticias, avisos, comercial y de anuncios: Añu LVII Númberu. 18031 (Barcelona) del 20/04/1944) - fueya 7

añu 1921: Patria Asturiana (II)

Diario de la Marina : periódico oficial del apostadero de La Habana: Añu LXXXIX Númberu 83 Edición de la mañana (L'Habana, Cuba) del 07/04/1921 - fueya 5

añu 1754: Cuadonga (XXII)

Títulu: A. F. Büsching's neue Erdbeschreibung (Volumen 2)

Autor: Anton Friedrich Büsching

Editor: Johann Carl Bohn (Hamburg) añu 1754 (fueya 163)

añu 1951: Santalla d'Ozcos

Boletín oficial de la provincia de León: Númberu 261 (Lleón) del 22/11/1951 - fueya 6

añu 1954: El bable, fala melguera ... de Bidal Quinta i Quinta

VOLUNTAD: diario de falange española tradicionalista y de las JONS, Añu XVIII Númberu 6038 (Xixón) del 14/07/1954 - fueya 8

Dáu lo esceicional del testu pola época, pola so ortografía, pol conteníu, pol compromisu y pola valentía .... y lo emborronáu que ta ... trescribímoslu a la final en formatu "testu" colos mesmos (evidentes) errores y confusiones que tien l'orixinal [solo correximos UNA llínia que ta claramente trespuesta, y marcámosla con (*)]

L'artículu ta atribuyíu a ALFREDO VILLA y VILLA y la so referencia principal ye la "Antología del Bable" (1972) de Silverio Cañada.

EL BABLE, FALA MELGUERA

Deyures el falar a los dolores y desarrandao trexo a naide sonadía. Elyo ye que pocaya dixo un nel papel, nun papel de Xixón, nun papel d'Asturies, una riestra gafures escontra'l bable; entelyes, que'l bable ye "una manera fea de falar!"

¡Perdónalu, Siñor, que non sabe lo que diz! Perdónalu tú tamién, Asturies, como a tolos que dicen que no son fíos tuyos pola mor de que nacieren nel to samentu amosiegu por suerte que Dios yos dió iensin merecelo, pos dispreciente nel alma, eno que tienes de más gracioso, de único, de perbono. Lyámense asturianos i disprecien tolo asturiano, tolo que ye'l ser d'Asturies, que surde de la tierra i ye parte ferial de la paisada como bendición de Dios. Rinse de les madreñes i los orros; repúnayos la gaita i les troyes, i eso que non ai nel mundiu otres como elyes; i fuxen de la fabla refugándola. Estos asturianos piensen qu'el facelo ansina ye cultura; que ye cultura dispreciá lo popular i falar «fino». Esto remanez de qu'el asturianu ye un pueblu que perdió cuanta yá la personalidá i esmuzse d'ilyi mesmu alampando polo europeo: non ai naide nisti mundiu, que non sea l'asturianu, que disprecie la fala, en que la madre lu añó ena que i fexo los galmios de niñín; la fala'n que columbró'l riscar de la vida. (*) Güei el asturianu non tién tentu de "presona" puesta ende, como lu tién el mexicano, el escocés, el inglés i otru cualisquiera; i ofiéndelu, arganando por ser el que non ye, tolo que ye la xuxa de l'ánima d'Asturies. (*) ¡Si asta i quitaren el nombre a Asturies y quedose!

Si, si. Miániques ye cuestión de cultura. Marcha pal serbiciu -pala mili, como se diz agora- un probe aldeanu que malapenes sabe solyetrar el silabariu, i en cuantes algama'l primer permisu, a los tres o cuatro meses, vien falando fino; tan fino que ruempe cada poco. Va un rapaz a estudiar peles Universidaes i a los seis o siete años d'andar ente libros i ente profesores, el que non ye pedante -que la pedantería ye una forma de la incultura- vien de inxenieru, d'abogau o de médicu o di otra cosa, i entra'n pueblu i en casa falando como'l mesmu día que marchó. I tienlo a argulyu i a satisfaición del alma.

Dixo Salvador de Madriaga qu'Asturies ye'l país d'España más europeo; i Ortega Gasst dixo que la carauterística d'Asturies ye'l "ruralismo" (lo que non yos rustió a munchos "aldeanos" que lo tomaren per ende non yera). Esta contradición ye xusto'l retratu de esa parte d'Asturies ensin tanta despersonalidá. I el falar político en sin ocasión non ye seña de cultura, yelo d'aldeanería.

Con esto non ye qu'a estes altures quiéramos que toul mundiu se ponga a falar en bable, nin facelu siquiamente lyingua ausiliar universal, si abía selo l'esperanto; ye solo pa defendelu como bixu que merez tolos respetos; que fo la primera fabla d'España la fabla'n que s'entamó la reconquista; la fabla'n que se fexo la primera lei escria: el fueru d'Avilés, la fabla que, masque mecía con mediu dicionariu castellanu (el dicionariu na más, entendeilo bien), fálase andagora güei enes grandes poblaciones españoles, Ubieu i Xixón.

Podrá dicise que'l bable muerre, que como toles fables que non son oficiales ba'smoreciendo sele ... Tobía vive, pero'scaez. Lo que non se puede dicir ensin que'l cuayu tremecia i ensin que daquién lo refugue ye eso de que el bable ye "una manera fea de falar". ¡Por eso, qué coses ai qu'oyer!

Pero'l que dixo eso, ¿sabe'l bable? Oyó falalu dacuando siquiamentes? Milagru será. Lo que abrá oyío será isi'stiñazamientu del español (q'abía mereceyos tamién más respetu) que ponen en boca d'aldeanos pa rise d'elyos en eso que lyamen fachendoses comedies asturianes, que debía tar defendio de chales pelos teatros col nombre de bable, que ye como si a un payasu faciendo beyures i xirigotaes quixeren pasámoslu por rei. I non ye eso. El bable verdá, el bable tal, el bable'spurechu ye una fabla que siempre tebo calter de dolce i cariciosa; tién sonadía de ser «la fala melguera» por pertenencia. Pa crelo non ye mester más qu'oyer a la xente peles calyes i ler siescasu delyos versos de Tiadoro Cuesta i los lirismos de Pin de Pría, de Costante Cabal i d'todos.

Tres coses non se pueden dicir del bable'sin mentira: que ta muertu, que ye probe i que ye feu. Morrerá, eso sí, pa dexá'l sitiu solu a los idiomes oficiales escritos, falsos de maneres en cada lyugar, pero únicos ena'scretura, enos discursos i ente la xente en delyes ocasiones. L'arradio, el cine i la prensa maten defechu les fables populares, anque berdá ye que bien poco a poco. Motibao a eso morrerá da cuando'l bable, pero enaora vive i con brabén de sobra pa muchos años de usu popular, sirviendo como astasa güi a la xente non pedante de les ciodaes, bilyes, aldees i lyguraes, pelos montes i peles calyes, enes cases, enos e stragales de les escueles i enos descansos del cine pa'ntendese guapamente, pa cuntase l'escalientu de los dis, los fuelgos gayasperos o doliosos, pa pidii a Dios i para los amores... El bable en modos d'esprisión ye fanegueru, tién remedios abondos pa tolos matices i finures que ya quixera pa elyi el castelyanu; tién toles palabres d'isti' -fuera los cultismos- i munches otres, pero munches, que isti non tién. Pero esto sería casu facelo bono con prebes que dexen cola abierta a más de cuatro que piensen qu'el bable non val más que pa falar de xatos i caleyes, cuando ye la berdá que ensin cultibe dengún, ye un idioma perurbano, palencianu i señorosu i cultu como pocos. Vamos a tolos dicionarios del mundiu i afayamos: "BABLE: la fabla de los asturianos" Los demás son el francés, el inglés, el galyego el castelyano; como si dixéremos "el asturiano". Que tenga un nombre propiu pa ilyi solu non ai más que'el bable, preba de la "jerarquía lingüística e histórica" que tién. I el ser guapa o fea una fabla pa los "cultos" non ta más que en ser o non ser lyingua oficial d'una nación; entóncenes ye la lyingua intelectual, i falála ye "falar fino", i escrebila ye ser ya intelectual dafechu; entós ye ya la única'scrita i la única guapa: toles demás fables populares quédense en dialeutos i son ordinaries i fees, i non s'escriben más que delyes veces, i eso en versu i pa broma. El castelyano, el nuestru gloriosu i'imperial español, idioma d'entrambos mundios, ye guapu, perguapu, ¡quién s'atribe a dudalo!; pero si cuando la capital de la España cristiana yera Ubieu obieren dexao'l lyatín pa un lyau i declarau lyingua oficial el bable, güei sería isti l'idioma d'entrambos mundios, i el Quixote taría escritu en bable i tendría ainda más gracia, que ya ye tener. Pero Asturies, primera en todo siempre, siempre dexó que i comieren les sopes.

Resultao ye que el bable cumplió i cumple un fin social necesariu: el de entendese la xente onde se fala; i tolo que cumple un fin útil i bono; i non ai aperiu dispreciable que cuadra bien al usu. La fabla, sea la que sea, deyures ye fea nin da la risa; lo feo i lo guapo, la risa i la pena, lo delicao i lo basto, lo palenciano i lo montiego tan nel alma del que fala. A ver si esto non ye fino i delicao :

Delyes veces afáyola pel mundiu
i végola que pasa al par de min
lyevando una risina, i a mi abúltame
cómo se podrá rir.
Alyuego'ntamo yo a rime selino
pa que les lyárimes non se me conozcan
i escurro'ntós que la risina d'elya
ye'rmana de la mioya...

¿En qué desmerez esta forma de la perermosa castelyana de Bécquer? ¿I en qué lyingua se puede tratar a Dios con la ternura que en bable: Diosín?

BIDAL QUITA I QUINTA

(*) llínia trespuesta:

ORIXINAL: Güei el asturianu non tién tentu de "presona" pues- cano, el escocés, el inglés i otru ta ende", como lu tien el mexi- cualisquiera; i ofiéndelu, arganando por ser el que non ye, tolo que ye la xuxa de l'ánima d'Asturies.

CORREXÍU: Güei el asturianu non tién tentu de "presona" puesta ende, como lu tién el mexicano, el escocés, el inglés i otru cualisquiera; i ofiéndelu, arganando por ser el que non ye, tolo que ye la xuxa de l'ánima d'Asturies.